Grażyna Bacewicz

W książce programowej Międzynarodowego Festiwalu Muzyki Współczesnej „Warszawska Jesień” z roku 1967 Grażyna Bacewicz zamieściła taki oto tekst:

„Contradizione” — utwór na 15-osobowy zespół kameralny został ukończony w grudniu ubiegłego roku. Dobór instrumentów nie był rzeczą przypadku, bowiem podstawowa sprawa: zestawianie wszelkiego rodzaju sprzeczności muzycznych (jak na przykład „źle łączących się” sposobów gry) musiało być uzależnione od instrumentów wchodzących w skład utworu. Oczywiście samo zestawianie sprzeczności nie stanowiło celu. Chodziło o sprawę nadrzędną — o stworzenie z elementów sprzecznych utworu, który by nie tylko „wytrzymał” owe przeciwstawienia materiału muzycznego, ale i potrafił — dzięki swej konstrukcji — tak ściśle je związać, aby w rezultacie dały one świeże przeżycia estetyczne. Prawykonanie Contradizione – pod dyrekcją Maria di Bonaventury — odbyło się 16 lipca br. w Hanover (St. Zjedn.) w ramach Summer Festival of Contemporary Music zorganizowanego przez Hopkins Center. Czas trwania utworu: ok.16`. Części: 1. Grave, 2. Acuto.

Skład orkiestry w Contradizione jest następujący: flet (zmieniany na piccolo), obój, klarnet B, fagot, róg F, trąbka C, perkusja obsługiwana przez dwóch wykonawców, a w niej: tam-tam, talerz, wibrafon, guiro, blocchi di legno, bongosy (sopranowy, basowy), werbel (tamburo), kocioł basowy, ponadto czelesta, harfa, skrzypce I i II, altówka, wiolonczela, kontrabas. Partytura zawiera dokładną dyspozycję rozmieszczenia instrumentów na estradzie, przedstawioną graficznie w formie stożka: u wierzchołka rozmieszczone są instrumenty perkusyjne, lewą „ścianę” tworzą od góry: harfa, kontrabas i pozostałe smyczki. Na prawej „ścianie” znajdują się od góry: czelesta, trąbka i tuż po prawej stronie dyrygenta: róg i instrumenty dęte drewniane.

Taka dyspozycja miała służyć uwypukleniu zamierzonych „sprzeczności” dźwiękowych stanowiących esencję utworu. Nasuwa się tu nieodparcie skojarzenie ze Scontri Henryka Mikołaja Góreckiego z 1960 roku (Bacewicz bardzo ceniła wczesną twórczość młodszego kolegi), ale podobieństwa na tym się kończą. Późniejszy o sześć lat utwór  kompozytorki ma obsadę kameralną i to implikuje zasadnicze różnice w zakresie dystrybucji brzmienia, ponadto Contradizione, w przeciwieństwie do Scontri, wolne jest od strukturowania serialnego. W perspektywie wcześniejszych dzieł kompozytorki zamysł tego utworu polegał na odrzuceniu tradycyjnych norm narracyjnych, takich jak korespondencja motywiczna, ewolucjonizm czy kontrast tematyczny na rzecz katalogowego — synchronicznego lub diachronicznego — zestawiania odmiennych sytuacji dźwiękowych, czy — jak w części drugiej — pojedynczych mobili. Owe kontradykcje brzmień nasilają się, zgodnie z tytułem, właśnie w części drugiej — Acuto. Natomiast Grave ma charakter bardziej ciągły, kolejne sekwencje charakteryzuje stopniowe poszerzanie przestrzeni dźwiękowej i wolumenu brzmienia przez włączanie coraz to nowych instrumentów, traktowanych niekiedy solistycznie, zmiany fakturalno-artykulacyjne zwłaszcza w obrębie wyjątkowo aktywnej w tej części grupy smyczków, doprowadzanie akcji do punktu kulminacyjnego i wygaszanie aktywności danej grupy instrumentów przed zmianą profilu dźwiękowego. Adrian Thomas określa strategię kompozytorską zastosowaną w I części jako rodzaj interakcji między poszczególnymi instrumentami nie zaś konfrontację brzmieniową, jak wynikałoby z deklaracji samej Grażyny Bacewicz. (Adrian Thomas, Bacewicz, Los Angeles 1985, s. 58).

W części drugiej następuje wyraźne zagęszczenie akcji poprzez szybsze zmiany sytuacji dźwiękowych, sprowadzonych do krótkich ostinat, ulotnych motywów, pojedynczych uderzeń, np. bongosów na tle zanikającej sekwencji smyczków, przed krótkim glissandem harfy i trzytaktowym trylem trąbki, jak w numerze 4. Zanika zupełnie motyw melodyczny — grupa dźwięków uformowanych niekiedy w linię melodyczną, np. solo klarnetu brzmiącego na tle spiccato skrzypiec i pizzicato kontrabasów w numerze 13 ma, ze względu na specyfikę samej linii melodycznej (ambitus ograniczony do małej tercji), charakter wyłącznie kolorystyczny. Podobnie, jak późniejsze czterotaktowe solo I skrzypiec (pierwszy takt po numerze 24) na tle tremolo harfy. Właśnie bogactwo kolorystyki, wielobarwność, migotliwość obrazu dźwiękowego, to główny walor Contradizione.